بررسی و تحلیل انواع صورخیال و کاربرد آن‌ها در شعر عاشورایی معاصر2

چکیده:

تخیّل، توانایی ذهن آدمی در آفرینش جهانی فراواقعی و تازه است، و عناصر صورخیال در شعر عامل اصلی بلاغت و جان‌مایه‌ی هر شعر محسوب می‌شود که تازگی و زیبایی هر شعر، غالباً بستگی به میزان زیبایی و تازگی آن­ها دارد.

قیام عاشورا، قیامی بی‌بدیل و شگرف در طول تاریخ بشریّت است. رخدادی که به ­طور ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران با توجه به تغییرات سیاسی و اجتماعی و فرهنگی مربوط به آن، مورد توجه ویژه‌ی شاعران، بویژه شاعران مذهبی واقع شد، چنان که ایشان توانستند با نگاهی تازه به واقعه‌ی عاشورا، شعر عاشورایی را در ابعاد مختلف قالبی و موضوعی و زیباشناسیک پرورش دهند.

در پایان‌نامه‌ی حاضر، تحلیل بعد زیبا‌شناختی و کاربرد انواع صورخیال در شعر عاشورایی بعد از انقلاب اسلامی با رویکرد به هفت شاعر برگزیده (سید علی موسوی گرمارودی، سید حسن حسینی، قادر طهماسبی (فرید)، احمد عزیزی، علیرضا قزوه، سعید بیابانکی و محمدسعید میرزایی) شیوه و هدف پژوهش است. نتیجه آن‌که تمامی انواع صورخیال با بسامد‌های مختلف در شعر این شاعران نمود یافته است. شاعران با خلق تصاویر استعاری که تشخیص در رأس آن‌ها قرار دارد، حس جنبش و پویایی و سرزندگی را به شعر عاشورایی این دوره بخشیده‌اند. تشبیه، کنایه و مجاز نیز به ترتیب در رتبه‌های بعدی قرار می‌گیرند. هم‌چنین تصاویر حسی به‌خصوص عناصر طبیعت نسبت به تصاویر عقلی در شعر عاشورایی این شاعران، سهم بیشتری را به خود اختصاص داده است.

کلمات کلیدی: شعر معاصر، شعر عاشورایی، شاعران برجسته‌ی عاشورایی، صورخیال، نقد بیانی، زیباشناسی شعر.

 

فهرست مطالب

فصل اول: مقدمات. 1

1-1. طرح تحقیق. 2

موضوع تحقیق. 2

زمینه، سابقه و تاریخچه‌ی موضوع تحقیق. 2

اهداف تحقیق. 7

اهمیت و ارزش تحقیق با تأکید بر کاربرد نتایج آن. 7

فرضیه‌ها یا سؤال‌های ویژه. 8

روش انجام تحقیق. 8

1-2. تصویر و تصویر‌گری. 9

1-3. نگاهی به شعر عاشورایی بعد از انقلاب اسلامی. 15

فصل دوم: بررسی انواع صور خیال در نمونه‌های برجسته‌ی شعر عاشورایی معاصر. 29

2-1. تشبیه. 31

2-1-1. انواع تشبیه به لحاظ وجود یا حذف ارکان. 32

2-1-1-1. تشبیه کامل. 32

2-1-1-2. تشبیه مؤکد. 35

2-1-1-3. تشبیه مجمل. 36

2-1-1-4. تشبیه بلیغ. 37

2-1-1-4-1. اضافه‌ی تشبیهی. 39

2-1-2. انواع تشبیه به اعتبار طرفین آن. 43

2-1-2-1.تشبیه حسی به حسی. 43

2-1-2-2. تشبیه حسی به عقلی. 44

2-1-2-3. تشبیه عقلی به حسی. 45

2-1-2-4. تشبیه عقلی به عقلی. 47

2-1-2-5 .تشبیه خیالی. 47

2-1-3. انواع تشبیه به اعتبار مفرد و مقید و مرکب بودن. 48

2-1-3-1. تشبیه مفرد به مفرد. 48

2-1-3-2. تشبیه مفرد به مقید. 49

2-1-3-3. تشبیه مقید به مقید. 50

2-1-3-4. تشبیه مرکب به مرکب. 50

2-1-3-5. وجه شبه دوگانه یا صنعت استخدام. 51

2-1-4. انواع تشبیه به لحاظ شکل. 52

2-1-4-1. تشبیه جمع. 52

2-1-4-2. تشبیه تسویه. 53

2-1-4-3. تشبیه معکوس. 53

2-1-4-4. تشبیه تفضیل. 54

2-1-4-5.تشبیه مشروط. 55

2-1-5 . تحلیل تصاویر تشبیهی در شعر عاشورایی معاصر. 55

2-1-5-1. تصاویر حسّی. 57

2-1-5-2. تصاویر عقلی. 67

2- 2. استعاره. 70

2-2-1. استعاره مصرحه .. 70

2-2-2. استعاره مکنیه. 74

2-2-3. تحلیل تصاویر استعاری در شعر عاشورایی معاصر. 80

2-2-3-1. تصاویر حسی. 82

2-2-3-2. تصاویر عقلی. 96

2-2-4. نماد. 98

2-2-4-1. نماد‌های عاشورایی در شعر جنگ. 106

2-2-5. حسّامیزی. 111

2-3. مجاز. 113

2-3-1. مجاز جزء از کل. 114

2-3-2. مجاز حال و محل. 115

2-3-3. مجاز به علاقه‌ی جنس. 116

2-4. کنایه. 118

2-4-1. کنایه از موصوف. 118

2-4-2. کنایه از فعل. 121

2-4-3. کنایه از صفت. 123

2-5. بدیع در صورخیال. 124

2-5-1. ایهام. 124

2-5-2. اغراق. 127

2-5-3. پارادوکس. 130

2-5-4. تجاهل العارف. 134

فصل سوم:نتایج و نمودارها. 136

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری. 137

نمودارها. 140

فهرستمنابعومآخذ................................................................................161

 

 

فصل اول:

 

مقدمات

 

1-1. طرح تحقیق

 

موضوع تحقیق:

تحقیق حاضر، به بررسی و تحلیل انواع صورخیال و کاربرد آن‌ها در شعر عاشورایی معاصر می‌پردازد. تشبیه، استعاره، مجاز و کنایه به عنوان صنایع بیانی و اصلی و ایهام، اغراق، پارادوکس و تجاهل العارف به عنوان چند صنعت بدیعی خیال آفرین، از جمله مباحثی هستند که به تفصیلدر اشعار شاعران عاشورایی مورد بررسی قرار گرفته است. نماد و حسّامیزی نیز به عنوان زیر مجموعه‌ای از بحث استعاره در این پژوهش، مورد بحث واقع شده است. این تحقیق عمدتاً به مباحث بلاغی و میزان به‌کارگیری هریک از آن‌ها و تحلیل عناصر آفریننده‌ی آن‌ها در شعر عاشورایی معاصر اختصاص دارد. محدوده‌ی زمانی این تحقیق مربوط به سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران از سال (1357) تا زمان حاضر (1392) است. گستردگی زمان و فراوانی اشعار عاشورایی و شاعران عاشورا‌یی‌سرا در این دوره، رویکرد این پژوهش را به سمت و سوی چند شاعر خاص معطوف کرد تا تجزیه و تحلیل و رسیدن به هدف و نتیجه مقدور شود. سید علی موسوی گرمارودی (1320ه.ش)، قادر طهماسبی (فرید)(1331ه.ش)، سید حسن حسینی (1383-1335ه.ش)، احمد عزیزی (1337ه.ش)، علیرضا قزوه (1342ه.ش)، سعید بیابانکی (1344ه.ش) و محمد­سعید میرزایی (1355ه.ش) هفت شاعر برگزیده‌ی این پژوهش‌اند که آثاری قابل تأمل و در خور اعتنا در حوزه‌ی شعر عاشورایی آفریده‌اند. چنان‌که ملاحظه می‌شود در این منتخب، هم شاعران نخستین سالیان انقلاب اسلامی و هم شاعران جوان‌تر لحاظ شده‌اند تا علاوه بر نشان دادن فراوانی صورخیال در شعر بعد از انقلاب در قیاس با گذشته، سیر تغییر و تحوّل‌ زیبا‌شناختی در شعر عاشورایی، از اوایل انقلاب تا سال‌های اخیر نیز مشخص شود. (برای آشنایی بیشتر با هفت شاعر برگزیده­ی این پژوهش، رجوع کنید به: کاروان شعر عاشورا، ص555 به بعد؛ شرح منظومه­ی ظهر، ص600 به بعد.)

 

زمینه، سابقه و تاریخچه‌ی موضوع تحقیق:

از میان آثاری که در زمینه‌ی شعر عاشورایی تدوین شده‌اند، می‌توان به چند اثر مهم و شاخص اشاره کرد:

1. دانشنامه‌ی شعر عاشورایی تألیف مرضیه‌ی محمدزاده:

این اثر دو جلدیِ یک هزار صفحه‌ای، گردآوری چهارده قرن سروده‌های شاعران عرب و غیر عرب در رثای حسین بن علی u است که با مراجعه‌ی صاحب اثر به بیش از چهارصد منبع فارسی، عربی، شیعی و سنی تدوین گشته است. جلد نخست دربرگیرنده‌ی مختصری از زندگی شاعران عرب و نمونه‌هایی از بهترین اشعار و مرآثی آنان می‌باشد که براساس ادوار تاریخی و به ترتیب زمانی ظهور شاعران صورت پذیرفته است. جلد دوم نیز براساس الگوی جلد اول به شاعران غیر عرب (ایرانی و سایر ملل) اختصاص یافته است. این کتاب با هدف معرفی شاعران عاشورایی از دیرباز تا اکنون تدوین شده است که در نوع خود به حق اثری جامع و قابل است.

2. کاروان شعر عاشورا به قلم محمدعلی مجاهدی:

محمدعلی مجاهدی (پروانه) این کتاب را با پشتوانه‌ی چهل سال مطالعه‌ی دامنه‌دار درباره‌ی ادبیات آیینی به رشته‌ی تحریر درآورده است. نگارنده در این کتاب ابتدا به ذکر انواع تذکره‌های فارسی پرداخته است؛ سپس با ذکر این نکته که هیچ تذکره‌ی مستقلی درباره‌ی شاعران آیینی و به طور خاص شاعران عاشورایی نگاشته نشده است، دست بر قلم می‌برد و انگیزه‌ی خود را از تألیف کتاب پر کردن این خلأ ملموس ذکر می‌کند. این تذکره دارای شش فصل است: فصل اول این اثر با عنوان "سیمای امام حسین u در شعر فارسی" به شاعرانی اختصاص دارد که اثر منظوم مستقلی درباره‌ی شهدای کربلا ندارند، اما با رویکردی کوتاه و گذرا در برخی آثار منظوم خود از این مهم غافل نمانده‌اند. در این بخش نمونه‌هایی از آثار سی و پنج تن از شاعران فارسی زبان از سده‌ی پنجم تا سده‌ی سیزدهم ارائه شده است. نویسنده، فصل دوم را با عنوان "معرفی منظومه‌های عاشورایی دور از دسترس و آفرینندگان آن‌ها" به رشته‌ی تحریر درآورده است و بیش از هشتاد منظومه‌ی نادر عاشورایی که اغلب آن‌ها به زیور طبع آراسته نشده را معرفی می‌کند. مجاهدی در فصل سوم به نقل اشعاری می‌پردازد که بیشتر در مقاتل فارسی یافت می‌شود و نام سرایندگان آن‌ها مشخص نیست. در فصل چهارم با عنوان "چهره‌های آشنای شعر عاشورا"، به معرفی شاعرانی پرداخته است که از سده‌ی چهارم تا نیمه‌ی اول سده‌ی سیزدهم در ایران و سایر کشور‌های اسلامی می‌زیسته‌اند و آثار مستقلی در حوزه‌ی شعر عاشورا رقم زده‌اند. در فصل پنجم این تذکره، رویه‌ای که در بخش چهارم اعمال شده، ادامه پیدا کرده است و به شرح احوال و آثار عاشورایی پنجاه و یک تن از شاعران فارسی زبان اختصاص یافته که در مقطع زمانی نیمه‌ی دوم سده‌ی سیزدهم تا پایان سده‌ی چهاردهم زندگی می‌کرده‌اند. در فصل ششم نیز نویسنده، به شعر عاشورایی معاصر نظر می‌کند و به شرح احوال و نقل آثار منتخبی از عاشورایی سرایان معاصر می‌پردازد.

3. شکوه شعر عاشورا در زبان فارسی به قلم محمدعلی مجاهدی:

نگارنده در این کتاب، از کم و کیف عاشورا و جایگاه آن در شعر فارسی سخن می‌گوید و در این راه، مباحث کتاب را با شواهد گوناگونی مشحون می‌سازد. این کتاب در شش فصل تدوین شده است که فصل اول با عنوان "شعر از منظر قرآن و سنّت" به بیان شعر عصر جاهلی، رفتار پیامبر اکرم e و ائمه u با شعر ارزشی و ضد ارزشی ، رجز‌های عاشورایی امام حسین u و اصحاب آن حضرت، و قلمرو شعر آیینی در گستره‌ی زبان فارسی اختصاص یافته است. نویسنده در فصل دوم با عنوان "پیشینه‌ی شعر عاشورا در زبان فارسی" به بررسی نخستین اشعار عاشورایی و معرفی پیشکسوتان شعر عاشورا در زبان فارسی می‌پردازد. او در زیر مجموعه‌ی این فصل هم‌چنین، محتشم را قافله‌سالار شعر عاشورا می‌خواند و صفحاتی را به بحث پیرامون ترکیب‌بند و تأثیر ترکیب‌بند محتشم در شعر عاشورا اختصاص می‌دهد. "سیر تطّور تدریجی شعر عاشورا" عنوان فصل سوم این کتاب است که عوامل دخیل در تطّور ساختاری و محتوایی شعر عاشورا مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. فصل چهارم این اثر "علل رویکرد شاعران به مفاهیم ارزشی در دو دهه‌ی اخیر" است که نگارنده، پیروزی انقلاب اسلامی ایران و هشت سال دفاع مقدّس را به عنوان مهمترین علت‌ها ذکر می‌کند.