بررسي انواع ايهام در غزليّات حافظ

چکیده

صناعات بلاغی، از مهمترین عوامل سازنده­ی سبک یک اثرادبی­اند؛ در واقع شیوه­ی به کارگیری یا فراوانی نوع یا انواعی از آنها در تکوین یا تبدیل سبک آثارادبی بسیار مؤثر است. «ايهام و انواع آن» از جمله­ ی این صناعاتِ سبک­ سازند كه به كارگيري آن در شعر به حافظ اختصاص ندارد جز اين كه ايهام در شعر ديگر شاعران با ايهام در شعر حافظ همان قدر فرق و فاصله دارد كه شعر او با شعر ديگران. ايهام در شعر ديگران صنعتي از صنايع شعري و حُسني از محاسن كلامي و حالت و كيفيتي عارض بر شعر محسوب مي شود؛ در حالي كه در شعر حافظ، روح شعر و كيفيتي جوهري به شمار مي رود. در این جستار «ايهام و انواع آن »در غزلهای حافظ مورد بررسی قرارگرفته­است. اگرچه این صنعت در سبک خراسانی نمونه­هایی دارد فراوانی آن در سبک عراقي تا جايي است كه به كار بردن ايهام و اجتناب از صراحت بيان يكي از ويژگي هاي مهم ادبي سبك عراقي به شمار مي رود. خواجه ي شيراز با آوردن كلمات و عباراتي گوناگون كه محتمل معاني و مفاهيم گوناگوني هستند، ذهن خواننده را به معني و مضموني بديع رهنمون مي شودو اين تنيدگي و مناسبات واژگان دراشعارش تا جايي پيش مي رود كه گاهي از درون يك ايهام ، ايهامي ديگر مي زايد و چه بسا يك ايهام، ذهن خواننده را به ايهام ديگري سوق مي دهد كه در پي آن به معني و مفهوم تازه اي دست مي يابد بدون آن كه به اين معناي دوم در مفهوم كلي بيت اشاره اي شده باشد و اين اعجاز تا جايي پيش مي رودكه گاهي معاني و تفاسير بسياري از يك بيت به دست مي دهد و ممكن است شما، بارها و بارها بيتي را خوانده باشيد تا بتوانيد به ايهام آن پي ببريد. فراواني ايهام و انواع آن دربرخي از غزليّات حافظ گاهي زياد و بسيار پیچیده­ و رسيدن به آن دشوار است و اين شگرد وخیال­پردازی گاه، مرزهای افراط را درمی­نوردد و به‌حدّي مي رسد كه گاه در يك بيت از غزلي بيش از چند ايهام را می­توان مشاهده کرد.

واژگان کلیدی: ايهام، انواع ايهام، غزل، حافظ

فهرست مطالب

عنوان صفحه

چكيده ................................................. ه

فصل اول :كليّات ...........................................1

1-1-بیان مسأله ....................................................................2

1-2- سؤال‏های پژوهش‏..................................................2

1-3-پیشینه‌ی پژوهش ..............2

1-4- فرضیه‌های پژوهش...............................................4

1- 5 - حدود پژوهش....................................................4

1-6- اهداف پژوهش .......................... 4

1-7- چارچوب مفهومي پژوهش ...............................................4

1-7-1- بديع لفظي....................................................5

1-7-2- بديع معنوي....................................................................................................................................................5

1-7-2-1- ایهام ...........................................................................................................................................................5

1-7-2-2- ايهام آميغي................................................................................................................................................8

1-7-2-3- ايهام تام ................................................................................................................................................... 8

1-7-2-4- ايهام تبادر................................................................................................................................................. 9

1-7-2- 5 - ايهام ترجمه........................................................................................................................................... 9

1-7-2-6- ايهام تضاد...................................................................................................................................................9

1-7-2-7- ايهام تناسب...............................................................................................................................................9

1-7-2-8-ايهام تناسب تلميحي................................................................................................................................9

1-7-2-9- ايهام در ايهام ترجمه...............................................................................................................................9

1-7-2-10- ايهام در ايهام تضاد........................................................................................................................... 10

1-7-2-11- ايهام در ايهام تناسب..........................................................................................................................10

1-7-2-12- ايهام سمعي .........................................................................................................................................10

1-7-2-13- ايهام مجرّد ...........................................................................................................................................10

1-7-2-14- ايهام مرشّحه.........................................................................................................................................10

1-7-2-15- ايهام موشّح............................................................................................................................................11

1-8- روش پژوهش....................................................................................................................................................11

 

فصل دوم : چهارچوب مفهومي پژوهش ..................................................................13

2-1- مقدّمه ................................................................................................................................................................14

2-2-1-تعریف سبک.................................................................................................................................................14

2-2-2-انواع سبک....................................................................................................................................................16

2-2-3- عوامل سازنده‌ی یک سبک.....................................................................................................................17

2-2-4- تأثیر صناعات بلاغی بر پدیدار شدن سبک.........................................................................................18

2-2-4-1- صناعات بلاغی......................................................................................................................................19

2-2-4-2- بلاغت.................................................................................................................................................... 19

2-2-4-3- بیان........................................................................................................................................................ 20

2-2-4-4- بدیع...................................................................................................................................................... 20

2-2-4- 5- ایهام.................................................................................................................................................... 21

2-2-4-6- مراعات نظير (تناسب)......................................................................................................................22

2-2-4-7- تلميح....................................................................................................................................................22

2-2-4-8- تضاد..................................................................................................................................................... 22

2-2-3- سبک عراقي............................................................................................................................................ 23

2-2-3-1- ویژگی‌های سبک عراقي.................................................................................................................. 23

فصل سوم : زندگي نامه وآثار حافظ .....................................................................25

3-1- زندگی نامه حافظ........................................................................................................................................ 26

3-1-1- نسب، تولّد و کودکی............................................................................................................................ 26

3-1-2- جوانی.........................................................................................................................................................26

3-1-4-تأهّل، خانواده و معيشت .......................................................................................................................27

3-1- 5- درگذشت و محل آرامگاه.....................................................................................................................27

3-1-6- عنوان و تخلّص...................................................................................................................................... 28

3-1- 7- آثارحافظ................................................................................................................................................ 28

3-2-1- ویژگی‌های عصرحافظ.......................................................................................................................... 28

3-2-2- ویژگی‌های شعر حافظ......................................................................................................................... 29

3-2-2-1- سبک حافظ........................................................................................................................................29

3-2-3- عرفان حافظ.............................................................................................................................................30

3-2-4- هنر شاعری حافظ...................................................................................................................................31

3-2- 5- پستي و بلندي شعر حافظ.................................................................................................................32

3-2-6- تأثير پيشينيان بر حافظ ......................................................................................................................32

3-2-7- حافظ در نظر ديگران.............................................................................................................................33

فصل چهارم : ايهام و انواع آن در شعر حافظ.........................................................36

4- ايهام و انواع آن................................................................................................................................................... 37

4-1-دسته بندي انواع ايهام ................................................................................................................................ 37

4-1-1- ايهام هاي پركاربرد و معروف................................................................................................................37

4-1- 1- ايهام ........................................................................................................................................................37

4-1- 2- ايهام تناسب........................................................................................................................................... 38

4-1- 3- ايهام تضاد .............................................................................................................................................. 48

4-1-4- ايهام تَبادر................................................................................................................................................ 53

4-2-ايهام هاي مطرح شده دركتب بديعي ......................................................................................................56

4-2-1- ايهام مُجرّده...............................................................................................................................................56

4-2-2- ايهام مُبيّنه ...............................................................................................................................................58

4-2-3- ايهام موشّح ..............................................................................................................................................61

4-2-4- ايهام مُرشّحه.............................................................................................................................................63

4-2-5- ايهام تام ....................................................................................................................................................66

4-2-6- ايهام ترجمه............................................................................................................................................. 73

4-2-7- ايهام توكيد................................................................................................................................................79

4-2-8- ايهام مهيّا .................................................................................................................................................80

4-2-9- شبه ايهام ياايهام گونه .........................................................................................................................80

4-2-10- ايهام تناسب تلميحي ....................................................................................................................... 84

4-3- ايهام هاي تازه و نو..................................................................................................................................... 88

4- 3- 1- ايهام در ايهام تناسب .........................................................................................................................88

4- 3- 2- ايهام درايهام تضاد...............................................................................................................................93

4-3-3 - ايهام در ايهام ترجمه............................................................................................................................95

4-3-4- ايهام پارادوكس ......................................................................................................................................96

4-3- 5- ايهام جناس تام ....................................................................................................................................98

فصل پنجم: نتيجه گيري ومنابع .........................................................................102

5-1- نتیجه‌گیری ...............................................................................................................................................103

5-2- نمودار فراواني انواع ايهام....................................................................................................................... 104

5-3- منابع و مآخذ ...........................................................................................................................................105

5-4- چكيده ي انكليسي .................................................................................................................................109

 

 

فصل اول

بیان مسأله

 

1-1-بیان مسأله

يكي از موضوعات اساسي ادب فارسي، ويژگي زيباشناسي آن است كه توجّه به آن راز هنرمندي و تصوير آفريني‌هاي يك شاعر و يا نويسنده را در يك اثر ادبي بهتر به ديگران مي‌شناساند و التذاذ ادبي را در خواننده يا شنونده بر مي‌انگيزد و با توجّه به همين زيباآفريني‌هاي شاعرانه است كه شاعري در بين ديگران شاخص و ممتاز مي‌گردد. با توجّه به اهمّيّت اين مسأله، نگاه دقيق و موشكافانه به آرايش‌ها و صور خيال مي‌تواند لايه‌هاي دروني يك اثر را آن چنان كه شايسته و بايسته است، به مخاطبان بنماياند. لايه‌هايي كه كشف و شناسايي آن از نگاه خواننده‌ي سطحي‌نگر دور مي‌ماند. اگرچه سخن‌سنجان در طي سال‌ها متمادي كوشش‌هايي عميقي در زمينة علوم بلاغي صورت داده‌اند درياي بيكران ادب فارسي هم چنان جاي تأمّل و ژرف نگري بسيار دارد. بي گمان ارزنده ترين ويژگي يك اثر كه آن را وارد حوزه ي ادبيّات مي كند ، ادبيت آن است كه به باور بسياري از ادب شناسان،كاركرداصلي ادبيّات است. همان كه در خواننده لذّتي روحاني و معنوي ايجاد مي كند و بي ترديديكي از برجسته ترين ابزارهاي ادبيت بخشيدن به كلام ، علوم بلاغي اندكه به سه علم بديع،معاني و بيان تقسيم مي شوند. ايهام وانواع آن كه موضوع محوري اين پژوهش است، از موضوعات محوري بديع است و توجّة نگارنده در اين پژوهش به ايهام و انواع آن به دليل اهمّيّتي است كه اين آراية ادبي در درك و فهم بخش وسيعي از معاني و مفاهيم اشعار حافظ داردكه از ديد خوانندة عادي دور مي ماند.

 

1-2- سؤال‏های پژوهش‏:

1ـ گونه‌هاي ايهام در غزليّات حافظ كدام است؟

2ـ كدام قسم ايهام در شعر حافظ كاربرد بيشتري دارد؟

3ـ آيا ايهام تازه‌اي در غزل حافظ به چشم مي‌خورد؟

 

 

1-3- پیشینه‌ی پژوهش

يكي از ويژگي‌هاي مهم و برجستة ادبي در شعر هر شاعر جدا از مسألة مضامين شعري، صور خيال آن است؛ زيرا چنان كه مي‌دانيم تقريباً همة صاحب نظران متّفق القول هستند كه آن چه شعر را از هر كلامي متمايز مي‌كند، صور خيال است. نظر به اهمّيّت اين موضوع، نويسندگان و اهل فن در دوره‌هاي مختلف و به خصوص در دورة معاصر كتاب‌ها و مقالاتي ارجمند در اين زمينه نوشتندكه بعضاً در نوع خود كم نظير هستند. در اين ميان گروهي از پ‍ژوهشگران به بررسي جنبه‌ها و عناصر مادّي و معنوي غزليّات اين شاعر فرزانه پرداخته‌اند و هريك پرده از رازي گشوده‌اند كه براي بسياري از دوستداران اين شاعر سترگ تازگي داشته است؛ امّا در اين زمينة تحقيقي كارهايي صورت گرفته كه درخور توجه است؛ امّا به نظر مي‌رسد آن چنان كه بايسته و شايسته بوده به انواع آن توجّه نشده و حق مطلب به خوبي ادا نگرديده است. همين موضوع نگارندة اين سطور را بر آن داشته تا با تلاشي مضاعف به بررسي انواع ايهام در غزل حافظ بپردازد. ازميان كارهايي كه در اين زمينة خاص نگاشته شده است، پنج اثر بيشتر درخور توجّه است كه عبارتند از:

1) ايهامات ديوان حافظ، اثر طاهره فريد

2) ايهام در شعر فارسي، محمّد راستگو

3) مقالة «ايهام و تناسب در شعر خاقاني و حافظ»، اثر دكتر سيّد ضياء الدين سجّادي.

4) مقالة «سايه روشن ايهام در شعر خاقاني و حافظ»، اثر آقاي علي اصغرفيروزنيا.

5) مقالة «ايهام و گونه‌هاي آن در قصايد خاقاني»، اثر احمد غني‌پور ملكشاه.

لازم به يادآوري است كه در كتاب هايي كه درباره ي ايهام در شعر حافظ كار شده بيشتر به واژه هاي ايهامي توجّه شده است نه به انواع ايهام ،يعني؛ نويسندگان، واژه هايي را كه در شعر حافظ، داراي دو يا چند معني هستند ايهام در نظر گرفته اند. براي نمونه طاهره فريد دركتاب « ايهامات ديوان حافظ » ايهام را درشعر حافظ به سه دسته تقسيم مي كند كه عبارتند از : « دستة اوّل : ايهام لفظي ، دستة دوّم : ايهام معنوي، دستة سوّم: ايهام لفظي و معنوي . در ايهام لفظي ممكن است لفظ داراي دو معني باشد و يا ممكن است لفظ داراي معني لغوي و مجازي باشد و يا دربيتي، دولفظ به كار رفته كه با هم تجنيس ناقص اند و... و هم چنين انواع ايهام معنوي عبارتنداز : الف) ايهامي كه مربوط به نكات دستوري است . ب) ايهامي كه به معني لغوي استعمال شده ولي قراين طوري است كه استعاري بودن آن را از چيزي ممكن مي سازد و برعكس . ج) گاهي مناسبات طوري است كه استعاره بودن يك كلمه از دو چيز محتمل است و . . . » (فريد،1376 :22 - 17) .

راستگو در كتاب «ايهام در شعر فارسي» نيز بعد از تعريف ايهام، گونه هاي ايهام را چنين برمي شمارد : ايهام چندمعنايي(=توازي) ، ايهام و مجاز ، ايهام و جناس ، ايهام و ابهام ، ايهام و كژتابي، ايهام و نماد و ... و بعد به بررسي انواع اين ايهام ها مي پردازد و در معرفي گونه هاي ايهام توازي مي نويسد : «ايهام توازي برپاية خاستگاه ها و زمينه سازهاي گوناگوني كه مي تواند داشته باشد به اين گونه ها بخش پذير است: ايهام توازي واژگاني(= سازه اي) ، ايهام توازي ساختاري ، ايهام توازي سازه اي - ساختاري و . . . »(راستگو ، 1379: 28) . اگر چه راستگو به پاره اي ازاقسام ايهام اشاره نموده است و نگاه او به اين زيور بديعي نسبت به نگاه ديگران جامعيّت دارد كامل نيست او نيز به ايهام هايي چون ایهام ترجمه، ایهام تبادر، ایهام تام، ایهام توکید، ایهام عکس، ایهام مبیّنه(آشکار)، ایهام مجرّده(پیراسته)، ایهام مرشّحه(پرورده)، ایهام موشح، ایهام مهیّا ، ايهام در ايهام تناسب،ايهام درايهام تضاد، ايهام در ايهام ترجمه، شبه ايهام يا ايهام گونه، ايهام آميغي ، ايهام تناسب تلميحي و ايهام سمعي و... اشاره اي نكرده است . به همين دليل تمام سعي نگارنده ي اين پايان نامه براين است كه به بررسي انواع ايهام درشعر حافظ بپردازد كه جامع ترين و كامل ترين نگاه به اقسام ايهام (به خصوص ايهام هاي نويافته ) تا به امروز در شعر حافظ باشد .

 

1-4- فرضیه‌های پژوهش:

سعي نويسنده در اين نوشته بر اين بوده است كه اقسام شناخته شده و ناشناخته ي ايهام در شعر حافظ را بهتر به مخاطبان بشناسد.

 

1-5- حدود پژوهش:

با توجّه به نام پايان نامه غزل‌هاي حافظ مورد بررسي قرار گرفته است.

 

1-6- اهداف پژوهش:

دراين پايان نامه تلاش مي‌شود تاايهام و اقسام آن در شعر حافظ بهتر به مخاطبان شناسانده شود به خصوص ايهام‌هاي جديدي كه كمتر به آن‌ها توجّه شده است.